Archeologen ontdekken 4000 jaar oud heiligdom met zonnekalender in Tiel

In Tiel is een groot heiligdom ontdekt dat 4000 jaar oud is en in het teken stond van de zon, net als in het Engelse Stonehenge. Het heiligdom bestond uit meerdere aarden heuvels waarvan één met zonnekalender, houten palen, begraafplaatsen en een rituele weg. Mensen kwamen hier samen voor offers, begrafenissen, feesten en rituelen. De grootste heuvel diende als een soort zonnekalender. Het heiligdom is 800 jaar in gebruik geweest. Onder de bijzondere vondsten is een glazen kraal uit Mesopotamië (Irak); bewijs dat er toen al contacten waren met mensen in het Oude Nabije Oosten. 

De vondst van een heiligdom uit het begin van de bronstijd, 4000 jaar geleden, is voor Nederland uniek. De opgravingen vonden plaats in 2017 op Medel, een industrieterrein in de Betuwse gemeente Tiel. Het is een van de grootste archeologische projecten in Nederland ooit. Na jaren onderzoek deden de archeologen kort geleden deze spectaculaire ontdekking.

Heiligdom

Het heiligdom was in totaal vier voetbalvelden groot. Mensen bouwden het aan het einde van de steentijd en het begin van de bronstijd, 4000 jaar geleden. De belangrijkste elementen op het terrein zijn drie grafheuvels van aarde waarin mensen begraven waren.

De grootste heuvel was tegelijk ook een zonnekalender. Naast het heiligdom lagen houten boerderijen. Het heiligdom moet een belangrijke plek zijn geweest waar mensen bijzondere dagen in het jaar bijhielden, rituelen uitvoerden en hun doden begroeven. Rijen met palen stonden langs paden die gebruikt werden voor optochten.

Zonnekalender, voorouders en offers

In de grootste heuvel zijn niet alleen mensen begraven. Die heuvel werd ook gebruikt als observatorium. Dat werkte als volgt; een persoon, bijvoorbeeld een priester of priesteres, stond op de heuvel, die van boven plat was en waarop waarschijnlijk een grote paal stond. Vanaf het vaste punt van de paal bekeek de priester dan de stand van de zon. Rond de heuvel stonden meer palen als markering. Die hielpen de priester het precieze moment in het jaar te bepalen. Zo hadden de mensen een kalender voor seizoenen en oogstdagen.

Rond de heuvel lag ook een ondiepe greppel met verschillende doorgangen. Op bepaalde dagen scheen de zon recht door die doorgangen op de heuvel. Net als in Stonehenge, waar de zon op belangrijke dagen tussen de stenen door schijnt. De belangrijkste dagen, ook in Tiel, waren 21 juni, de zomerwende (langste dag) en 21 december, de winterwende (kortste dag). 

Niet alleen voor de levenden waren dit belangrijke momenten. De zon bescheen de doden in de heuvel, waarschijnlijk voorouders, letterlijk op de kortste en de langste dag van het jaar. Op de plekken waar de zon recht door de openingen scheen, vonden archeologen ook offers. Skeletten van dieren, maar ook schedels van mensen en waardevolle spullen zoals een bronzen speerpunt. 

Kraal uit omgeving Irak

Op het terrein begroeven de mensen ook hun doden, ook buiten de heuvels. Archeologen vonden de resten van meer dan 80 mensen, sommigen begraven, anderen gecremeerd. Deze overledenen moeten, als voorouders, een belangrijke rol in de rituelen hebben gespeeld. 

Bij de graven lag een glazen kraal uit Mesopotamië (nu o.a. Irak). Het is de oudste glazen kraal die ooit in Nederland is gevonden. Het laat zien dat de bewoners van dit gebied 4000 jaar terug al contact hadden met mensen bijna 5000 kilometer verder weg. De kraal bewijst dat mensen spullen tot ver buiten ons gebied uitwisselden. Net als het idee van de zonnekalender; die kennis moet ook zijn gedeeld.

Meer dan een miljoen voorwerpen opgegraven

De opgraving is ook bijzonder, omdat die zo omvangrijk was. Zelden krijgen archeologen de kans zo veel terrein om grafheuvels heen op te graven. Ze kwamen zo veel meer te weten dan gebruikelijk. Door de hoeveelheid vondsten – meer dan 1 miljoen - ging er veel tijd overheen voordat de archeologen een goed beeld konden vormen over het verleden. Toen ze alle puzzelstukjes hadden gelegd, deden ze deze bijzondere ontdekking; zes jaar na de start van de opgravingen. Zo ontstond een uniek beeld van de mensen en hun gebruiken in de bronstijd in Nederland. 

Vondsten in museum

Het heiligdom bestaat uit sporen in de grond die nu niet meer zichtbaar zijn. Een aantal vondsten is wel te zien in het Flipje en Streekmuseum in Tiel van 23 juni t/m 20 oktober 2023. In het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden is een graf van meerdere mensen uit het heiligdom van Tiel-Medel te bekijken.