Staatscommissie rechtsstaat: Maak tempo met verbeteren rechtsstaat met oog voor de burger

Den Haag - De rechtsstaat is langdurig door de overheid verwaarloosd waardoor een aanzienlijke groep burgers op dit moment in de knel zit. Daarmee is de belofte gebroken van een rechtsstaat waarin burgers door en tegen de overheid beschermd zijn, invloed hebben op de overheidsmacht en ondersteuning krijgen als dat nodig is. Volgens de Staatscommissie rechtsstaat moeten parlement en regering haast maken met het inlossen van de belofte van de rechtsstaat. Daarvoor formuleerde zij tien verbetervoorstellen voor de rechtsstaat waar burgers mee geholpen zijn. Deze voorstellen zijn gericht aan het parlement, de regering, de rechtspraak en overheidsorganisaties met burgercontact. De basis voor deze verbetervoorstellen komt mede voort uit veel gesprekken met burgers, waaronder de uitkomsten van een landelijk burgerpanel.

Dat staat in het rapport ‘De gebroken belofte van de rechtsstaat. Tien verbetervoorstellen met oog voor de burger’ dat vandaag in Den Haag is gepresenteerd.  Drie burgers kregen als vertegenwoordiger van alle burgers met wie de staatscommissie heeft gesproken het eerste exemplaar overhandigd. Vervolgens is het rapport aangeboden aan de vertegenwoordigers van de drie staatsmachten: minister Weerwind voor Rechtsbescherming, minister de Jonge van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, de heer Bosma (voorzitter Tweede Kamer), de heer Bruijn (voorzitter Eerste Kamer), mevrouw de Groot (president Hoge Raad), mevrouw Uylenburg (voorzitter Afdeling bestuursrechtspraak Raad van State) en de heer Naves (voorzitter Raad voor de rechtspraak).

Henk Kummeling, voorzitter Staatscommissie rechtsstaat: ‘Onze rechtsstaat functioneert lang niet voor iedereen in ons land. Niet alleen in bijvoorbeeld het toeslagenschandaal en in Groningen is de belofte van de rechtsstaat op grove wijze gebroken, maar ook op andere plekken in de samenleving, bijvoorbeeld als het gaat om ingewikkelde regelingen voor bestaanszekerheid, maakt de overheid de belofte van de rechtsstaat niet waar. De Staatscommissie rechtsstaat doet een dringend beroep op het nieuwe kabinet en op het parlement om een einde te maken aan de harde werkelijkheid waarin een aanzienlijke groep burgers op dit moment leeft door de verwaarlozing van de rechtsstaat. De overheid moet beseffen dat de rechtsstaat een politiek werkwoord is. Toon commitment in een actieve rechtsstaatagenda en maak tempo met het herstel van het vertrouwen tussen burger en overheid. De burger verdient dit’.

Verbetervoorstellen

Maak de rechtsstaat weer leidend in het handelen van politiek en overheid

Een van de oorzaken van de verwaarlozing van de rechtsstaat is het gebrek aan waardering van de rechtsstaat bij de overheid. Er is sprake van een gebrek aan rechtsstatelijk leiderschap. De staatscommissie stelt dat de rechtsstaat weer leidend moet worden in het handelen van politici, bestuurders en medewerkers bij de overheid. Dit begint ermee dat het parlement en de regering de principes van de rechtsstaat uitdragen en elkaar daarop aanspreken. De staatscommissie adviseert ook om een planbureau voor de rechtsstaat in te stellen: een onafhankelijk instituut dat onderzoek doet naar de staat de van rechtsstaat en dat ontwikkelingen in Nederland analyseert vanuit een rechtsstatelijke blik.

Vereenvoudiging beleid, wetten en uitvoering als het gaat over bestaanszekerheid

Burgers die aangewezen zijn op ondersteuning van de overheid ervaren regelingen als een ingewikkeld doolhof. Mensen vallen tussen wal en schip vanwege regelingen die elkaar soms tegenwerken en die zij vanuit angst niet gebruiken. En de politiek blijft na incidenten met nieuwe maatregelen komen. Om het vertrouwen van burgers te herwinnen moet het stelsel van beleid, wetten en uitvoering eenvoudiger en toegankelijker worden gemaakt en worden afgestemd op de vaardigheden van burgers. De staatscommissie doet een dringende oproep aan de regering en het parlement om langjarig en Kamerbreed samen te werken voor de vereenvoudiging van inkomensondersteuning. Ze adviseert om bij de start van een kabinet hierover afspraken te maken en dat het parlement de vereenvoudigingsopgave op de voet volgt met inzet van ervaren rapporteurs.

Versterk de rechtsbescherming

De toegang tot het recht voor burgers, een grondbeginsel in de rechtsstaat, komt ernstig in de knel door grove tekorten in het stelsel van rechtshulp. Het aantal sociaal advocaten loopt al sinds 2014 terug terwijl het werk toeneemt. Om de toegankelijkheid tot het recht te herstellen is een forse verhoging van de vergoedingen voor sociaal advocaten nodig. Om de infrastructuur van de rechtsbescherming in het hele land te verbeteren moeten rechtswinkels en andere vormen van kleinschalige informele rechtshulp subsidie krijgen. Ook moet het griffierecht omlaag.

Het uitwerken van alle verbetervoorstellen vraagt om samenwerking tussen parlement, regering en rechtsprekende macht. Zo vindt de staatscommissie dat zij een gezamenlijke rechtsstaatagenda moeten opstellen. Ook de Hoge colleges van staat, de Raad van State, de Algemene Rekenkamer en de Nationale ombudsman spelen in deze dialoog een belangrijke rol. Voor de verbetervoorstellen moet het nieuwe kabinet ongeveer 1,5 miljard euro uittrekken.

Unieke opdracht

De Staatscommissie rechtsstaat is sinds 1 februari 2023 actief. Bijzonder is dat de opdracht van de staatscommissie tot stand is gekomen na gezamenlijk overleg van vertegenwoordigers van de regering, Eerste en Tweede Kamer en de rechtspraak. Verder kreeg de staatscommissie de opdracht om vanuit burgerperspectief met voorstellen te komen. Daarvoor heeft de staatscommissie gesprekken gevoerd met mensen uit het hele land. Via het landelijke burgerpanel formuleerden burgers aanbevelingen hoe het beter kan. Daarnaast zijn er veel gesprekken gevoerd met inhoudelijke experts.

De Staatscommissie rechtsstaat bestaat uit negen leden: Eva González Perez (advocaat), Corissa Abdoeljamil (secretaris ombudscommissie), Kutsal Yesilkagit (hoogleraar International Governance), Ernst Numann (oud-vicepresident Hoge Raad), Kees Vendrik (voormalig lid Tweede Kamer, Eerste Kamer en Algemene Rekenkamer), Fatma Çapkurt (docent/onderzoeker staats- en bestuursrecht), Diantha Vliet (universitair docent media en cultuurwetenschappen) en Marc Hertogh (hoogleraar rechtssociologie). Voorzitter van de staatscommissie is Henk Kummeling, staatsrechtgeleerde en rector magnificus van Universiteit Utrecht.

Het hele rapport is te lezen op:  www.staatscommissierechtsstaat.nl