'Uit angst maken burgers vaak geen gebruik van toeslagen; betere en simpele wetten nodig'

Dit is een expertquote van Mirjam Andries, Movisie, in het kader van ANP Expert Support. U kunt dit bericht, of delen hiervan gebruiken op uw kanalen. Aanleiding: Burgers zwaar de dupe door structurele knelpunten in de sociale zekerheid

Harde conclusies trekt onderzoeksbureau Panteia in het rapport 'Hardvochtige effecten van overheidshandelen voor burgers binnen de sociale zekerheid' dat eind vorige week naar de Tweede Kamer is gestuurd. In verschillende wetten (Participatiewet, de arbeidsongeschiktheidswetten, het persoonsgebonden budget (pgb) en de Toeslagenwet) bestaan structurele knelpunten die mensen flink in de problemen kunnen brengen. Het gaat om structurele knelpunten, geen incidenten of uitzonderingen, en die ook niet met maatwerk op te lossen zijn. Er zijn wetswijzigingen nodig. Simpele wetten vooral.

Het is veel te ingewikkeld. Voor 'overtreders' is het vaak gewoon niet duidelijk wat er van hen verwacht wordt. Zoals het moeten melden van inkomsten uit verkoop van spullen via Marktplaats of het ontvangen van boodschappen van ouders voor iemand in de bijstand. Of iemand die arbeidsongeschikt is alle veranderingen in zijn of haar gezondheidssituatie wel goed heeft doorgegeven aan het UWV, voor het geval van controle.

Angst en stress

Er heerst een continue angst en stress om iets verkeerd te doen. Dit leidt ertoe dat veel burgers geen aanspraak maken op financiële middelen waar zij recht op hebben. Met alle gevolgen van dien. Mensen verliezen vrienden, bijvoorbeeld omdat ze bezoek thuis niet eens koffie kunnen aanbieden, raken geïsoleerd en in enkele gevallen is een situatie dusdanig uitzichtloos dat het leidt tot suïcidaliteit, constateren de onderzoekers.

Al in 2021 bleek uit onderzoek van de arbeidsinspectie dat ruim een derde van alle mensen die recht hebben op een (aanvullende) bijstandsuitkering daar geen gebruik van maakt. Het gaat dan om bijvoorbeeld jongeren die vaak niet weten dat ze recht hebben op bijstand. Of zelfstandigen die wisselende inkomsten hebben en op zien tegen een aanvraag vanwege de complexiteit van de regels en bang zijn dat ze moeten terugbetalen of een boete krijgen.

Toeslagen

Hetzelfde geldt voor toeslagen. Mensen weten niet dat ze er recht op hebben of laten ze links liggen uit angst om fouten te maken. Er wordt namelijk geen onderscheid gemaakt tussen vergissingen, fouten en opzettelijke fraude, waardoor terugbetalingen en boetes soms bizar hoog uitpakken.

Daarnaast gaat de sociale wetgeving uit van een rationele en zelfredzame burger die de wet goed kent, maar “dat blijkt in de praktijk onrealistisch” stellen de onderzoekers. En dat weten we al langer. Het rapport ‘Weten is nog geen doen’ van de WRR constateerde al in 2017 dat naast denkvermogen het 'doenvermogen' minstens zo belangrijk is. En dat dit ‘doenvermogen’ van mensen om allerlei redenen beperkt kan zijn en dat (chronische) stress daar een belangrijke rol in heeft. En dan komen we weer terug bij het rapport van Panteai. Want wat ook blijkt uit het rapport; burgers krijgen vaak geen antwoord op hun vragen. Ze worden van het kastje naar de muur gestuurd. En dat zorgt weer voor onzekerheid en stress.

Mirjam Andries, Projectleider, Movisie