Promotie: ‘Lessing en de ondergang van onze cultuur’

Op vrijdag 8 juni verdedigt Wim Post zijn proefschrift ‘Theodor Lessings filosofie en de uitgaven van Europa und Asien 1914-1930: Das alte zwei-Esel-Problem’ aan de faculteit Cultuur- en rechtswetenschappen van de Open Universiteit in Heerlen, vanaf 16.00 uur.

Het proefschrift bevat een uniek onderzoek naar de filosofie van de Duits-Joodse wijsgeer Theodor Lessing (1872-1933) en de toepassing hiervan in zijn cultuurkritische uitgaven ‘Europa und Asien’. Lessing gaat uit van de gedachte dat de enorme technologische vooruitgang in West Europa en Amerika veel mensen in nood zal brengen omdat zij de verbondenheid met de kosmisch menselijke oorsprong verliezen. Dit zal uiteindelijk leiden tot de ondergang van onze cultuur - in de breedste zin van het woord -, zoals wij die nu kennen.

Weinig gepubliceerd

Tijdens zijn cultuurwetenschappelijke masterstudie aan de Open Universiteit over Theodor Lessings eerste uitgave ‘Europa und Asien’ en Ludwig Klages’ ‘Mensch und Erde’, beide geschreven in 1914, viel het Post op dat er over de filosofie van Lessing weinig gepubliceerd was. “Lessing schreef over zijn filosofie dat deze in honderd stukken versnipperd was over zijn werk, met name zijn columns. De reden was simpel: hij moest immers het dagelijks brood verdienen voor het gezin. De bedoeling van mijn proefschrift is om Lessings filosofie te beschrijven en te verwijzen naar de bronnen waar hij zijn inspiratie vandaan haalde en dit vervolgens te toetsen aan de uitgaven ‘Europa und Asien Untergang der Erde am Geist’.”

Nieuwe mens

Het onderzoek biedt onder meer een unieke beschrijving van Lessings filosofie, met zijn bronnen. Nieuw is bijvoorbeeld dat Lessing veel contacten onderhield met intellectuelen in het voormalige  Tsjechoslowakije. Bovendien laten de vergelijking van de uitgaven van ‘Europa und Asien’ tussen 1923 en 1930 duidelijk Lessings herziening van zijn filosofisch uitgangspunt zien. “Ook heb ik aangetoond dat Lessings dialogische wijze van denken, waardoor hem vele paradoxen worden aangewreven, verklaarbaar is. Dit dialogisch denken kent in algemene zin de pool van het oorspronkelijke kosmische ‘leven’ dat door de ziel gekend kan worden en de ‘geest’ die voortkomt uit onze bewustzijnswerkelijkheid. Deze twee elementen staan in de uitgaven van Europa und Asien van 1923 en 1924 scherp tegenover elkaar. “De geest is de parasiet van het leven”, zegt Lessing, en veroorzaakt de nood bij de mensen. In zijn laatste uitgave van 1930 acht hij tenslotte toch de geest in staat om de mens uit de nood te halen, maar daardoor zal er een ander mensensoort ontstaan, want technieken en machines hebben in de verre toekomst het handelen van de mens overgenomen. Deze nieuwe mens zal dan leven in schoonheid.”

Fantasie of utopie?

Sommige critici vinden de hierboven geschetste ontwikkeling een fantasie, waanzin of utopisch. Maar volg je de ontwikkelingen in onze maatschappij, dan zie je deze door Lessings voorspelde ontwikkelingen groeien, meent de promovendus. “De mensen laten zich nu leiden door digitale media en klantvriendelijke machientjes die ons leven op aarde vergemakkelijken. De mens geeft zich hieraan over, en wordt naar mijn mening beetgenomen. Eén van Lessings voorspellingen is dat de privacy zal verdwijnen, maar men zal het niet eens in de gaten hebben. De idee van de ziel en het denken aan de oorsprong van het menselijke kosmisch leven wordt steeds minder. Zo bestaat de kosmos intussen uit grafieken, methodieken en cijfertjes. Deze West-Europese/Amerikaanse gedachten, de geest, breidt zich uit over de gehele wereld. Alleen de oude Aziatische volkeren kenden nog het wezen van het leven in het Zijn. Maar dat is voorbij. Lessing zou tegen onze maatschappij na meer dan 88 jaar zeggen: “de mensheid verliest zijn contact met het wezenlijke leven. Dat zal de natuur en deze mensheid vernietigen”.”

Waarschuwen

Lessing zag het als zijn levenstaak als filosoof en leraar, in algemene zin, om de mensen te waarschuwen, met het duiden wat niet goed is in onze maatschappij. “Dat deed hij zonder enige terughoudendheid. Dit bracht hem vaak in de problemen. Die problemen worden wel veel beschreven, maar de filosofische achtergrond laat men grotendeels weg. Tenslotte kostten zijn waarschuwingen tegen Hitler en het nationaalsocialisme hem zijn leven. Hij werd op 30 augustus 1933, toen hij al vanuit Hannover naar Mariënbad in Tsjechoslowakije gevlucht was, vermoord.”

Wim Post

Naast zijn werk in het onderwijs behaalde Wim Post (1939, Rotterdam) zijn doctoraal Nederlandse Taal en Letterkunde aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Daarna studeerde hij Cultuurwetenschappen aan de faculteit Cultuur- en rechtswetenschappen van de Open Universiteit in Heerlen.

Op vrijdag 8 juni verdedigt Wim Post zijn proefschrift ‘Theodor Lessings filosofie en de uitgaven van Europa und Asien 1914-1930: Das alte zwei-Esel-Problem’ in de aula van de Open Universiteit in Heerlen, vanaf 16.00 uur. Promotores zijn prof. dr. W.F.C.M. Derkse (Open Universiteit) en prof. dr. C.E. Evink (Open Universiteit). Co-promotor is dr. G.J.M. Simissen (Open Universiteit).