Jaarverslag RvS: Niet alles kan en zeker niet tegelijkertijd, overheid moet keuzes maken

De overheid staat zichtbaar onder druk. De maatschappelijke opgaven waarvoor zij staat zijn niet alleen urgent, maar ook ingewikkeld. In de zorg, in de bouw, bij uitvoeringsdiensten, bij de rechterlijke macht, overal is overbelasting en onderbezetting. De overheid moet slagvaardig handelen. Dat betekent: keuzes maken en die consequent uitvoeren. Niet alles kan en zeker niet tegelijkertijd. Wie dat wel verwacht, komt bedrogen uit. De overheid moet niet meer beloven dan ze kan waarmaken. Gebrek aan slagkracht ondermijnt het geloof in wat de overheid kan doen en ondermijnt daarmee het vertrouwen. Vertrouwen in de overheid is de grondslag van onze democratische rechtsstaat. Rafelt dat vertrouwen, dan rafelt ook de rechtsstaat.

Algemene beschouwing

Dit is te lezen in de algemene beschouwing van het jaarverslag van de Raad van State over 2022. Dit keer gaat de beschouwing over een slagvaardige overheid. Hierin licht de Raad vijf thema’s uit die tekenend zijn voor de complexe opgaven waarvoor de overheid zich gesteld ziet. In deze maatschappelijke vraagstukken is de noodzaak van adequate oplossingen urgent, maar stokt de slagkracht.

Vijf thema’s

Deze vijf thema’s zijn leefomgeving, jeugdzorg, asiel, toeslagen en rechtspraak. In de directe leefomgeving van burgers komen veel grote opgaven samen, zoals woningbouw, energietransitie en de herinrichting van de agrarische sector. In de jeugdzorg hebben de structuurwijzigingen de afgelopen decennia te weinig soelaas geboden en in het asielbeleid zit spanning tussen nationaal beleid en decentrale uitvoering. De grenzen van de uitvoering van het toeslagenstelsel lijken te zijn bereikt, zowel in complexiteit als in capaciteit. En ten slotte kan zonder aarzeling worden gesproken van een overbelaste rechtspraak; veel rechtszaken, te weinig mensen. Behoedzaamheid is geboden om steeds maar nieuwe wetgeving op te stellen die voor de rechtspraak belastend is. Ook hier zullen keuzes moeten worden gemaakt.

Rode draden

Deze voorbeelden maken een aantal rode draden zichtbaar die de slagvaardigheid van de overheid beïnvloeden: complexe regelgeving, problemen in de uitvoering, mede veroorzaakt door een tekort aan mensen, toegenomen behoefte aan maatwerk en compensatie, onvoldoende duidelijke keuzes en prioriteiten en moeizame interactie tussen overheden. Dit alles maakt het noodzakelijk om de overheidsinzet voor de komende jaren te heroverwegen. Regering en parlement moeten tot een scherpere focus komen op de inzet, de middelen en de keuzes. Het is evident dat burgers merken dat de slagvaardigheid van de overheid onder druk staat. Dat ondermijnt hun vertrouwen in het functioneren van de democratische rechtsstaat. Herbezinning is nodig. De Raad van State reikt hiervoor in de beschouwing enkele handvatten aan.

Richtingwijzers voor slagvaardige overheid

·         Reduceer verwachtingen: prioriteren vraagt moed, van zowel volksvertegenwoordigers als bestuurders. Want het betekent dat ‘nee’ moet worden gezegd tegen maatschappelijke verlangens naar overheidsoptreden als dat niet kan worden waargemaakt of slechts tegen een te hoge prijs. Scherpe keuzes veronderstellen ook bestendigheid van beleid dat niet meewaait bij elke schommeling in het politiek-electorale landschap.

·         Bewaak samenhang in beleid, wetgeving en uitvoering: het betrekken van uitvoeringsorganisaties bij de totstandkoming van beleid en wetgeving mag geen punt op een afvinklijstje zijn, maar moet een betekenisvolle stap zijn in de afweging of wensen ook daadwerkelijk kunnen worden uitgevoerd en op welke manier dat het beste kan.

·         Richt wetgeving zo eenvoudig mogelijk in: wetten moeten niet ‘dichtgeregeld’ worden en door een stapeling van beleidswensen en amendementen onleesbaar, onwerkbaar en onuitvoerbaar worden. Ook hier zijn scherpe keuzes nodig. De wetgever kan niet elke mogelijke situatie en individuele omstandigheid in algemene regels vangen.

·         Stem nationale opgaven en decentrale slagkracht beter op elkaar af: er moet worden voorkomen dat beleid centraal wordt uitgedacht zonder voldoende rekenschap van de rol en positie van decentrale overheden. Juist daar waar de overheid het meest zichtbaar is, moeten eigen keuzes kunnen worden gemaakt die rekening houden met de specifieke, lokale omstandigheden. Uiteindelijk staan jongeren, woningzoekenden en asielzoekers bij de gemeente aan het ‘loket’.

Volledige tekst van het jaarverslag 2022

De volledige beschouwing van het jaarverslag staat op de website van de Raad van State. Ook de andere drie onderdelen van het jaarverslag (De Raad als instituut, De Raad als adviseur en De Raad als bestuursrechter) zijn daar te vinden, net als een compleet overzicht van de cijfers over 2022 en de overzichten met de beeldbepalende adviezen en uitspraken van het afgelopen jaar.

Advisering in cijfers

In 2022 zijn 396 zaken voor advies aan de Afdeling advisering voorgelegd. Dit aantal is ongeveer gelijk aan het jaar daarvoor, maar lager dan de jaren daarvoor. Toen kwam het aantal zaken steeds boven de 400 uit, in 2020 zelfs boven de 500. De Afdeling advisering heeft in 2022 in 377 zaken advies of voorlichting uitgebracht. Gemiddeld deed de Afdeling advisering er 46 dagen over om advies uit te brengen. Dat is zes dagen langer dan de gemiddelde adviesduur in 2021. In 2022 is ruim 70% van de adviezen binnen twee maanden afgedaan en 90% binnen drie maanden. Bijna 54% kreeg een zogeheten ‘advies conform’ en 7,3% van de adviezen was negatief. Dat was in 2021 nog 12,9%.

Bestuursrechtspraak in cijfers

De Afdeling bestuursrechtspraak heeft in 2022 bijna 8.700 rechtszaken afgedaan. Dat zijn er zo’n vijfhonderd minder dan in 2021. Het aantal ingekomen zaken bedraagt in 2022 ongeveer 9.700. Dat zijn zo’n 1.000 zaken minder dan het jaar daarvoor. Die daling is geheel toe te schrijven aan een lagere instroom van het aantal vreemdelingenzaken. In het vorige jaarverslag is vermeld dat de instroom van zaken in de Omgevingskamer een sterk stijgende trend liet zien; 25% hoger dan in 2020. In 2022 is de instroom van zaken op het gebied van het omgevingsrecht op dit hoge niveau gebleven. De instroom van zaken in de Algemene kamer nam in 2022 met bijna 15% toe ten opzichte van 2021. In 2022 was de gemiddelde doorlooptijd van zaken 26 weken. Dat is hoger dan de gemiddelde doorlooptijd in de jaren daarvoor. Naast de stijgende moeilijkheidsgraad van veel zaken is dat ook een gevolg van een groot tekort aan juristen bij de directie Bestuursrechtspraak.