Samenleving kwetsbaar: digitale afhankelijkheid is meer dan cloud bij de overheid

De samenleving dreigt door de digitale afhankelijkheid van enkele grote technologiebedrijven de regie te verliezen over kernprocessen in het onderwijs, de zorg of de overheidsdienstverlening. Ander beleid en andere inkoopkeuzes zijn nodig om ruimte te geven aan alternatieve aanbieders en zo digitale autonomie op te bouwen. Dat concludeert het Rathenau Instituut op basis van het drieluik ‘Van digitale afhankelijkheid naar digitale autonomie’, dat vandaag verschijnt.

De afhankelijkheid van clouddiensten van Amerikaanse techbedrijven binnen de overheid staat inmiddels hoog op de politieke agenda. Maar digitale afhankelijkheid speelt veel breder in de samenleving en betreft ook niet alleen de cloud. Het Rathenau Instituut signaleert dat publieke organisaties in allerlei sectoren van de samenleving in toenemende mate afhankelijk zijn van de diensten van enkele grote Amerikaanse techbedrijven: naast clouddiensten ook software, AI-tools en apparatuur. Dit maakt de samenleving kwetsbaar. Er zijn risico’s met acute consequenties, zoals uitval van systemen of het feit dat de Amerikaanse overheid wettelijk toegang tot data kan eisen. Onderzoekers van het Rathenau Instituut zien daarnaast dat publieke organisaties geleidelijk aan de regie over de kernprocessen in hun werk verliezen, bijvoorbeeld omdat de controle over de werking van systemen afneemt en de onderhandelingsruimte ten opzichte van big tech-bedrijven beperkt is.

“De urgentie van digitale afhankelijkheid is voelbaar, maar het is ook zaak te kijken naar wat zich schijnbaar in de luwte afspeelt: een verlies van regie over publieke sectoren”, aldus Quirine van Eeden, onderzoeker bij het Rathenau Instituut. “De zeggenschap van leerkrachten, ambtenaren, of journalisten over hoe zij hun taken uitvoeren, de keuzes die ze daarbij maken en de prioriteiten die zij leggen, kan door digitale afhankelijkheid onder druk komen te staan.”

Het Rathenau Instituut concludeert dat publieke organisaties en beleidsmakers werk moeten maken van digitale autonomie. Daarvoor zijn ander beleid én een andere inkooppraktijk nodig. Big tech-bedrijven profiteren van factoren, zoals schaal- en leereffecten, een enorme hoeveelheid geld en rekenkracht en strategieën om hun marktpositie te bestendigen. De combinatie van deze factoren leidt ertoe dat grote techbedrijven een alsmaar stevigere positie krijgen. De explosieve groei van generatieve AI-toepassingen kan deze dynamiek nog verder versterken. Het inkoopbeleid bij organisaties in publieke domeinen kan groei van alternatieve techbedrijven bevorderen. Overheidsbeleid zal daarnaast gericht moeten zijn op het scheppen van voorwaarden voor de ontwikkeling en groei van alternatieve diensten.

Het onderzoek van het Rathenau Instituut heeft de vorm van een drieluik. Deel 1 is een analyse van de macht van grote techbedrijven: het rapport Achter de macht van big tech. Deel 2 is een visueel overzicht van de toenemende digitale afhankelijkheid in uiteenlopende publieke sectoren en de consequenties daarvan. Deel 3 bevat aanbevelingen om digitale autonomie op te bouwen: het rapport Koers zetten richting digitale autonomie. Het onderzoek is gebaseerd op literatuurstudie, interviews en gesprekken met experts, beleidsmakers en belanghebbenden. Het Rathenau Instituut nodigt beleidsmakers en publieke organisaties uit tot een gesprek over hoe zij de regie over kernprocessen in publieke sectoren kunnen behouden en versterken.