Ontwikkelingen in de wetenschap vereisen herijking van het wetenschapsbeleid

Ontwikkelingen zoals digitalisering, klimaatverandering en geopolitieke spanningen hebben sterke invloed op de wetenschapspraktijk en de relatie tussen wetenschap en samenleving. Er zijn nieuwe beleidsinstrumenten nodig zodat het wetenschapsbeleid is toegerust op de wetenschap van de toekomst. Dit zegt het Rathenau Instituut in een rapport dat vandaag verschijnt.

Waar het huidige, demissionaire kabinet stevig in de wetenschap heeft geïnvesteerd, stelt het vorige week gepubliceerde Hoofdlijnenakkoord van PVV, VVD, NSC en BBB een forse bezuiniging in het vooruitzicht. De wetenschap lijkt een speelbal geworden van politieke opportuniteit. Dat is riskant, omdat wetenschap van groot belang is voor de samenleving, of het nu gaat om behoud en bevordering van welvaart, kennis en oplossingen voor klimaatbeleid, of inzichten voor kwaliteit van leven. Daarom dienen plannen voor het wetenschapsbeleid gebaseerd te zijn op een analyse van de toekomst van wetenschappelijk onderzoek en de kennisbehoefte van de toekomst.

Kunstmatige intelligentie verandert de manier waarop wetenschappers onderzoek doen. En de behoefte in de samenleving aan oplossingen voor grote opgaven zoals het klimaatbeleid, vertaalt zich in een ander soort verwachting richting de wetenschap. Daarnaast zijn onder invloed van geopolitieke spanningen internationale samenwerkingen in de wetenschap niet langer vanzelfsprekend en verandert wetenschappelijke kennis van global public good in een strategische asset.

In Kennis van de toekomst. Een verkenning voor het wetenschapsbeleid beschrijft het Rathenau Instituut hoe vier grote ontwikkelingen het functioneren van de wetenschap beïnvloeden. Die ontwikkelingen zijn: verdergaande digitalisering en AI, meer sturing op coördinatie en samenwerking bij de organisatie van wetenschap, een toenemende urgentie van maatschappelijke uitdagingen en veranderende internationale verhoudingen. Het rapport illustreert hoe deze ontwikkelingen de wetenschap en de relatie ervan tot de samenleving veranderen, en het wetenschapsbeleid voor uitdagingen stellen.

De verkenning laat zien dat meer variatie in het wetenschapsbeleid nodig is: beleid gericht op het ontwikkelen van nieuwe kennis, maar óók beleid gericht op toepassing om maatschappelijke opgaven aan te gaan. En beleid waarin wetenschappers binnen de muren van de wetenschap vrij onderzoek kunnen doen, maar óók beleid dat meer openheid creëert, gericht op bijvoorbeeld kennisontwikkeling voor en met de samenleving.

“De vraag is nu welke nieuwe instrumenten voor het wetenschapsbeleid nodig zijn, zodat het beleid is toegerust op de veranderende wetenschap”, zegt onderzoeker Paul Diederen. “Het is belangrijk de open dialoog over de toekomst van de wetenschap vandaag te starten. Onze studie biedt daarvoor de handvatten.”

Het Rathenau Instituut doet doorlopend onderzoek naar de werking van het wetenschapssysteem, bijvoorbeeld naar open science, drijfveren van onderzoekers en vertrouwen in de wetenschap. Dit nieuwste rapport kwam tot stand op basis van literatuurstudie en een scenarioworkshop met stakeholders.