Nederlandse democratische rechtsstaat vraagt om blijvend onderhoud in veranderende wereld

Den Haag, 6 februari 2025 – Hoewel de Nederlandse democratische rechtsstaat in veel opzichten goed functioneert, ligt instabiliteit op de loer als we niet waakzaam zijn. Dat is een van de belangrijkste conclusies uit de nieuwste Strategische Monitor Politie, uitgevoerd door het Den Haag Centrum voor Strategische Studies (HCSS) in opdracht van de politie. Het rapport wijst op een reeks geopolitieke, economische en technologische ontwikkelingen die de stabiliteit van de Nederlandse samenleving kunnen beïnvloeden en het sociaal contract tussen burger en overheid onder druk zet.

Onzekerheid en ongelijkheid als voedingsbodem voor onrust

In een wereld waarin de geopolitieke en economische competitie steeds heviger wordt en technologische ontwikkelingen in razend tempo doorgaan, ontstaan er winnaars en verliezers. Steeds meer mensen en groepen ervaren onzekerheid en achteruitgang in hun financieel-economische en sociale positie, terwijl anderen juist profiteren van internationalisatie en technologische vooruitgang. De combinatie van toenemende onzekerheid en ongelijkheid vormt volgens hoofonderzoeker Frank Bekkers een klassiek recept voor maatschappelijke onrust en instabiliteit.

Externe en interne ontwikkelingen versterken elkaar

De factoren die de maatschappelijke stabiliteit kunnen ondermijnen zijn divers en complex. Nederland wordt geconfronteerd met internationale trends en ontwikkelingen waarop het weinig invloed heeft, maar die wel directe gevolgen hebben voor onze welvaart en veiligheid. Tegelijk verandert de samenleving van binnenuit. Tot op zekere hoogte kan die interne dynamiek wél worden beïnvloed, hoewel externe ontwikkelingen ook hier een steeds grotere rol spelen. Deze wisselwerking vraagt om een holistische benadering, waarbij de interactie tussen binnenlandse en buitenlandse invloeden in de beleidsvorming wordt meegenomen.

Samenwerking essentieel voor stabiliteit en veiligheid

De Monitor benadrukt het belang van een goed functionerende overheid als normsteller, wetgever en handhaver van orde. Maar maatschappelijke stabiliteit is niet alleen een taak van de overheid; het is een gezamenlijke verantwoordelijkheid van burgers, maatschappelijke organisaties en internationale partners. Internationaal is Europese samenwerking noodzakelijk om geopolitieke en economische uitdagingen het hoofd te bieden en handelingsruimte te creëren in een wereld waarin crises zich opstapelen.

Democratische besluitvorming onder druk

Het afkalven van het politieke midden maakt het moeilijker om compromissen te sluiten, wat een bedreiging vormt voor de stabiliteit van het democratisch bestel. Echte democratie draait om het vinden van evenwichtige oplossingen, niet om de dictatuur van de meerderheid. Dit fenomeen zien we niet alleen op nationaal niveau, maar ook binnen de Europese samenwerking en in de bredere internationale betrekkingen.

Hybride dreigingen en ondermijning van vertrouwen

Een ander zorgpunt is de bewuste poging van geopolitieke opponenten om maatschappelijke verdeeldheid te vergroten door desinformatiecampagnes, politieke ondermijning en (digitale) sabotage. De online wereld is een groeiend domein van extremisme en beïnvloeding, en een factor van polarisatie, met als doel het vertrouwen in instituties en het draagvlak voor de democratische rechtsstaat aan te tasten.

Gebrek aan oplossend vermogen

De overheid laat op dossiers een gebrek aan oplossend vermogen zien en geeft weinig prioriteit aan democratische innovatie. Wat ook niet helpt is dat de overheid zélf soms wel heel makkelijk iets als crisis bestempelt; sociaaleconomische of zorgvraagstukken securitiseert; diverse ‘hoofdpijn’-dossiers langdurig laat doorzeuren; en een doolhof van (te) complexe regelgeving heeft gecreëerd. Dit leidt zowel tot een afnemend vermogen om de (multi-)problemen te kunnen aanpakken als tot een afnemend maatschappelijk draagvlak.

Aanbevelingen voor beleid

De Strategische Monitor Politie 2024 benadrukt de noodzaak van een proactieve benadering om maatschappelijke stabiliteit te waarborgen. Enkele belangrijke beleidsaanbevelingen uit het rapport:

• Internationale blik: Beleid moet beter inspelen op de impact van geopolitieke ontwikkelingen, grensoverschrijdende netwerken en buitenlandse beïnvloeding.
• Versterking van de democratische rechtsstaat: Proactieve vormen van risico- en dreigingsanalyse moeten de beleidsvorming ondersteunen om sneller en effectiever te kunnen handelen.
• Holistische aanpak: De aanpak van maatschappelijke instabiliteit vereist een geïntegreerde strategie waarin veiligheid, economie en sociale cohesie samenkomen.
• Voorbereiding op escalatiescenario’s: De mogelijkheid van een ‘perfecte storm’ waarin de Nederlandse rechtsstaat serieus wankelt moet serieus worden genomen, zodat preventieve maatregelen tijdig getroffen kunnen worden.
• Meer kennisontwikkeling: Er is een betere analyse nodig van de impact van nieuwe technologieën, de rol van sociale media in maatschappelijke dynamiek en de factoren die bijdragen aan escalatie en radicalisering.

Nederland beschikt over een robuuste democratische rechtsstaat, maar deze vraagt om voortdurend onderhoud en versterking. De onderzoekers waarschuwen dat het falen om structurele problemen tijdig aan te pakken het risico vergroot op destabilisatie. De Strategische Monitor Politie biedt beleidsmakers handvatten om deze problematiek in samenhang te bezien en aan te pakken.

HCSS analist Frank Bekkers (l) overhandigt de Strategische Monitor Politie aan korpschef Janny Knol en lid van de Korpsleiding Henk Geveke (r).