Milieustrafrecht: zorgplicht en aansprakelijkheid

Het is in het milieustrafrecht vaak een complexe aangelegenheid om erachter te komen welke gedraging verboden is of juist verplicht. Dat komt ten dele door opgenomen zorgplichtbepalingen, die geen exacte voorschriften hebben. Tegelijkertijd wordt eenieder geacht de wet te kennen. Dat levert spanning op omdat overtreding van zo’n zorgplicht volgens de wet kan leiden tot hoge straffen. Denis Abels, hoogleraar Materieel strafrecht bij de faculteit Rechtswetenschappen, gaat in zijn oratie dieper in op de vraag hoe die aansprakelijkheid nu eigenlijk wordt bepaald bij nieuwe regels in het milieustrafrecht.

Op vrijdag 22 november 2024 spreekt hij zijn oratie met de titel: 'Zorgplichtbepalingen in het milieustrafrecht. Verantwoordelijkheden en de grenzen van aansprakelijkheid' uit aan de Open Universiteit.

Zorgplichtbepaling

Een zorgplichtbepaling verplicht burgers en bedrijven om rekening te houden met de gevolgen van hun activiteiten voor een bepaald belang, zoals het milieu, zonder exacte voorschriften te formuleren voor het gewenste gedrag. Zorgplichtbepalingen komen vooral voor in het bijzondere strafrecht; dat is het strafrecht buiten het Wetboek van Strafrecht. Een voorbeeld is het economische strafrecht, waarvan het milieustrafrecht in belangrijke mate een onderdeel vormt.

Milieubelastende activiteit

Een voorbeeld van een zorgplichtbepaling is art. 2.11. Besluit activiteiten leefomgeving. Dit artikel verplicht, kortweg, eenieder die initiatiefnemer is van een milieubelastende activiteit die onder het Besluit valt, om maatregelen te nemen om nadelige gevolgen voor het milieu te voorkomen, te beperken of ongedaan te maken, of activiteiten achterwege te laten.

Eigen verantwoordelijkheid

Open bepalingen - zoals het gegeven voorbeeld - hebben voor- en nadelen. Het voordeel is dat die bepaling een hele hoop meer concrete regels kan vervangen. Zo’n artikel spreekt burgers en bedrijven aan op hun eigen verantwoordelijkheid voor het milieu. Sommige van dergelijke bepalingen dienen als vangnet voor gevallen die de wetgever niet kon voorzien, zoals nieuwe milieubelastende activiteiten.

Forse straffen

Maar de open formulering van zo’n bepaling maakt dat het voor burgers of bedrijven niet altijd duidelijk is wanneer zij de bepaling overtreden. Abels: 'Mag je iemand wel bestraffen als die persoon niet kon weten dat diens gedrag is verboden, zeker als de wetgever zelf die gevallen niet kon voorzien? Vallen simpele huis-tuin-en-keukengedragingen ook onder dergelijke bepalingen? Deze vragen zijn belangrijk omdat op overtreding van dergelijke bepalingen forse straffen zijn gesteld.'

Aansprakelijkheid

Volgens Abels bestaan voldoende mogelijkheden binnen het strafrecht om bij zo’n open strafrechtelijk handhaafbare bepalingen de aansprakelijkheid af te bakenen, bijvoorbeeld door een redelijke wetstoepassing. Wel vindt hij dat vanwege de rechtsbescherming de redelijkheidstoetsing - en motivering in strafvonnissen meer reliëf mogen krijgen, zeker als open en tot eenieder gerichte bepalingen worden toegepast op gewone burgers of kleine ondernemers. 'Het is heel belangrijk dat we regelen dat het milieu beschermd is, ook in het strafrecht. Tegelijkertijd moet natuurlijk ook de rechtsbescherming worden geborgd.'

Over Denis Abels

Prof. mr. dr. Denis Abels (1975) is sinds 1 december 2022 hoogleraar Materieel strafrecht aan de Open Universiteit. Hij is als raadsheerplaatsvervanger verbonden aan het gerechtshof Amsterdam. Vóór zijn komst naar de Open Universiteit was hij fulltime werkzaam als raadsheer strafrecht binnen dat gerechtshof. Verder was hij tot 2020 verbonden aan de Faculteit der Rechtsgeleerdheid van de Universiteit van Amsterdam waar hij in 2012 cum laude promoveerde op het gebied van het internationaal detentierecht. In 2018 werd hij aan die faculteit benoemd tot hoogleraar sanctierecht. Abels was betrokken bij verschillende nationale en internationale onderzoeksprojecten en publiceert veelvuldig in juridische boeken en tijdschriften.